Tiểu luận Kế thừa và phát triển tư tưởng Phật giáo trong quá trình đổi mới ở Việt Nam

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
VIỆN ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC
 	_& 	
BÀI TẬP NHÓM
MÔN TRIẾT HỌC
Kế thừa và phát triển tư tưởng Phật giáo trong quá trình đổi mới ở Việt Nam
Giáo viên hướng dẫn:	
PHẦN 1: LÝ LUẬN CHUNG VỀ QUY LUẬT PHỦ ĐỊNH CỦA PHỦ ĐỊNH
Khái niệm về phủ định và phủ định biện chứng
Sự phủ định nghĩa là sự thay thế những sự vật, hiện tượng cũ bằng những sự vật, hiện tượng mới trong quá trình vận động và phát triển.
Theo lịch sử triết học, tuỳ vào thế giới quan và phương pháp luận, các nhà triết học và các trường phái triết học có quan niệm khác nhau về sự phủ định. Những người theo quan điểm siêu hình coi sự phủ định là sự diệt vong hoàn toàn của cái cũ, sự phủ định sạch trơn, chấm dứt hoàn toàn sự vận động và phát triển của sự vật. Họ tìm nguyên nhân của sự phủ định ở bên ngoài sự vật, ở một lực lượng siêu nhiên nào đó. Có quan niệm lại cho rằng sự vật mới ra đời thay thế sự vật cũ nhưng hầu như lặp lại toàn bộ quá trình của sự vật cũ. Còn theo quan điểm duy vật biện chứng thì sự chuyển hoá từ những thay đổi về lượng dẫn đến những thay đổi về chất, sự đấu tranh thường xuyên của các mặt đối lập làm cho mâu thuẫn được giải quyết, từ đó dẫn đến sự vật cũ mất đi, sự vật mới ra đời. Sự thay thế diễn ra liên tục tạo thành sự vận động, phát triển không ngừng mang tính chu kỳ của thế giới khách quan. Sự vật mới ra đời là kết quả của sự phủ định sự vật cũ. Vậy sự phủ định là tiền đề, tạo điều kiện cho sự phát triển liên tục, cho sự ra đời của cái mới thay thế cái cũ. Đó là phủ định biện chứng.
Phủ định biện chứng là quá trình khách quan, tự thân, là quá trình kế thừa cái tích cực đã đạt được từ cái cũ, là mắt khâu trong quá trình dẫn tới sự ra đời của sự vật, hiện tượng cao mới, tiến bộ hơn.
V.I.Lênin có viết về phủ định biện chứng: “Không phải sự phủ định sạch trơn, không phải sự phủ định không suy nghĩ, không phải sự phủ định hoài nghi, không phải sự do dự, cũng không phải sự nghi ngờ là cái đặc trưng và cái bản chất trong phép biện chứng mà là sự phủ định coi như là vòng khâu của liên hệ, vòng khâu của sự phát triển, với sự duy trì cái khẳng định”.
Các đặc trưng của phủ định biện chứng
Tính kế thừa của phủ định biện chứng
Phủ định biện chứng là kết quả của sự phát tr iển tự thân của sự vật, nên nó không thể là sự thủ tiêu, sự phá huỷ hoàn toàn cái cũ. Cái mới chỉ có thể ra đời trên
nền tảng cái cũ, chúng là sự phát tr iển tiếp tục của cái cũ trên cơ sở gạt bỏ những mặt tiêu cực, lạc hậu của cái cũ và chọn lọc, giữ lại, cải tạo những mặt tích cực, bổ sung những mặt mới phù hợp với hiện thực. Vậy phủ định đồng thời cũng là khẳng định. Chẳng hạn trong lịch sử triết học, sự phát triển của phép biện chứng là quá trình phủ định biện chứng liên tục từ phép biện chứng tự phát thời cổ đại qua phép biện chứng duy tâm của triết học cổ điển Đức đến phép biện chứng duy vật. Sự phát triển của các học thuyết khoa học là kết quả của những sự phủ định liên tục những tri thức về sự vật, hiện tượng hay quá trình của thế giới. Nhờ đó ta thấy phủ định biện chứng không chỉ là sự khắc phục cái cũ, sự vật cũ, mà còn là sự liên kết giữa cái cũ với cái mới, sự vật cũ với sự vật mới, giữa sự khẳng định và sự phủ định, quá khứ với hiện thực. Phủ định biện chứng là mắt khâu tất yếu của kế thừa và phát triển.
Tính khách quan của phủ định biện chứng
Phủ định biện chứng mang tính khách quan do nguyên nhân của sự phủ định nằm ngay trong bản thân sự vật. Đó chính là giải quyết những mâu thuẫn bên trong sự vật. Nhờ thế sự vật luôn luôn phát tr iển. Đương nhiên mỗi sự vật có phương thức phủ định riêng tuỳ thuộc vào sự giải quyết mâu thuẫn của bản thân chúng. Do đó phủ định biện chứng không phụ thuộc vào ý muốn của con người, mà con người chỉ có thể tác động làm cho quá trình phủ định ấy diễn ra nhanh hay chậm trên cơ sở nắm vững quy luật phát triển của sự vật.
Nội dung của quy luật phủ định của phủ định
Một chu kỳ, một vòng khâu của sự vận động phát triển của sự vật bao gồm hai lần phủ định và ba giai đoạn: giai đoạn khẳng định, giai đoạn phủ định, giai đoạn phủ định của phủ định. Qua hai lần phủ định sự vật hoàn thành được một chu kỳ phát triển cùa nó. Sự phủ định lần thứ nhất tạo ra cái đối lập với sự vật ban đầu, đó là một bước trung gian trong sự phát triển, sự phủ định lần thứ hai tái lập lại cái ban đầu, nhng trên cơ sở mới cao hơn, nó thể hiện bước tiến của sự vật. Sự phủ định lần thứ hai này được gọi là phủ định của phủ định. Phủ định của phủ định xuất hiện với tư cách là tổng hợp tất cả các yếu tố tích cực đã được phát triển từ trước trong cái khẳng định ban đầu và trong cái phủ định lần thứ nhất. Phủ định của phủ định kết thúc một chu kỳ phát triển đồng thời lại là điểm xuất phát của một chu kỳ phát triển về sau.
Quy luật phủ định của phủ định khái quát xu hướng phát tr iển tất yếu của sự vật. Nhưng phát triển đó không theo hướng thẳng mà theo đường “xoáy ốc”. Sự phát triển “xoáy ốc” thể hiện tính kế thừa, tính lặp lại nhưng không quay trở lại mà có tính chất tiến lên. Tính vô tận của sự phát triển từ thấp đến cao được thể hiện ở sự nối tiếp từ dưới lên của các vòng trong đường “xoáy ốc”.
Ý nghĩa phương pháp luận
Quy luật phủ định của phủ định giúp chúng ta nhận thức đúng đắn về xu hướng phát triển của sự vật. Bất kỳ sự vật nào cũng không bao giờ phát tr iển theo một đường thẳng, mà diễn ra rất phức tạp, trong đó bao gồm nhiều chu kỳ khác nhau. Đồng thời chu kỳ sau bao giờ cũng tiến bộ hơn chu kỳ trước.
Cần phải có quan điểm biện chứng trong quá trình kế thừa và phát triển. Quan điểm đó đòi hỏi không được phủ định hoàn toàn cái cũ, phủ định sạch trơn nhưng cũng không được kế thừa toàn bộ cái cũ mà phải kế thừa các yếu tố hợp lý của cái cũ cho sự phát triển của cái mới, tức là kế thừa một c ách khoa học.
Trong sự phát triển của sự vật cái mới sẽ ra đời thay thế cái cũ, cái tiến bộ nhất định sẽ chiến thắng cái lạc hậu. Do đó cần biết phát hiện cái mới đích thực, tạo điều kiện cho cái mới ra đời và cho sự phát triển của cái mới.
PHẦN 2: KẾ THỪA VÀ PHÁT TRIỂN TƯ TƯỞNG PHẬT GIÁO TRONG QUÁ TRÌNH ĐỔI MỚI Ở VIỆT NAM
Nguồn gốc ra đời của Phật giáo
Phật giáo là một trào lưu triết học tôn giáo xuất hiện vào khoảng cuối thế kỷ VI trước công nguyên, ở miền Bắc Ấn Độ, phía Nam dãy Himalaya, vùng biên giới giữa Ấn Độ và Nêpan bây giờ. Phật giáo được ra đời trong làn sóng phản đối sự ngự trị của đạo Bàlamôn và chế độ phân biệt đẳng cấp xã hội khắc nghiệt, có thể nói rằng, ngay từ lúc mới ra đời, đạo Phật với triết lý đạo đức nhân sinh sâu sắc đã trở thành một trong những ngọn cờ trong phong trào đòi tự do tư tưởng và bình đẳng xã hội Ấn Độ đương thời.
Quá trình du nhập Phật giáo vào Việt Nam được chia làm 3 thời kỳ chính:
Thời kỳ từ đầu công nguyên
Thời kỳ độc lập tự chủ qua các triều đại Đinh, Lê, Lý, Trần đến triều Nguyễn
Thời kỳ Pháp thuộc và sau 1954
Ở thời kỳ đầu công nguyên: Phật giáo được xác định là du nhập vào nước ta thế kỷ II-SCN bằng đường biển và đường bộ từ Ấn Độ và Trung Quốc tại Giao Chỉ và Chăm Pa; Trước nhà Đường xuất hiện dòng thiền đầu t iên là Tì-Ni-Đa-Lưu-Chi (do ngài Tì-Ni-Đa-Lưu-Chi người Ấn Độ sáng lập) ở nhà nước Vạn Xuân của Lý Nam Đế, với tư tưởng thiền là “Tức tâm tức phật”. Thời nhà Đường xuất hiện dòng thiền thứ hai là Vô Ngôn Thông (do ngài Vô Ngôn Thông người Trung Quốc sáng lập), với tư tưởng “Tức tâm tức phật” và có bổ sung phần y báo đức Phật trong tâm. Điểm nổi bật của dòng thiền này là sự xuất hiện hình thức Cư sĩ - Thiền sư.
Ở thời kỳ độc lập tự chủ, nhà Đinh và Tiền Lê đã đưa Phật giáo lên thành quốc giáo với chức tăng thống và thiền sư có vai trò cố vấn cho c ác nhà vua. Thời nhà Lý, Phật giáo phát triển cực thịnh, là quốc đạo và xuất hiện dòng thiền thứ ba là Thảo Đường (do ngài Thảo Đường người Trung Quốc sáng lập). Điểm nổi bật của dòng thiền này là vai trò của giới cư sĩ được khẳng định một cách chính thức. Giai đoạn này có sự hiện diện của cả 3 dòng thiền và Phật giáo có xu hướng nhập thế mạnh mẽ. Nhà Trần là triều đại của Phật giáo với vai trò nổi bật của Trần Nhân Tông - Người sáng lập ra dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử. Thời Hậu Lê Phật giáo chính thức bước vào thời kỳ suy thoái với nhiều nguyên nhân, trong đó nổi bật là do Hồ Quý Ly ra sức phát triển Nho giáo vào cuối thế kỷ XIV. Sau khi Mạc Đăng Dung cướp ngôi nhà Lê thì nước ta chia cắt thành xứ đàng trong (vua Lê-chúa Trịnh) và đàng ngoài (chúa Nguyễn). Xứ đàng trong Phật giáo phát triển mạnh trên cơ sở một nền học lý mới nhờ vai trò của chúa Nguyễn Phúc Chu (được ví là Trần Nhân Tông thứ hai trong lịch sử Phật giáo), nền học lý mới đó là dòng Tào Động, dòng Lâm Tế. Xứ đàng ngoài ảnh hưởng mạnh mẽ dòng thiền Trúc Lâm Yên Tử. Khi Gia Long lên ngôi vào đầu thế kỷ XVIII, xã hội Việt Nam lâm vào cuộc khủng hoảng tư tưởng trầm trọng, đất nước rơi vào họa ngoại xâm, phật tử và nhân dân tự đứng dậy khởi nghĩa.
Ở thời kỳ Pháp thuộc và sau năm 1954: Thời Pháp thuộc, Thiên Chúa giáo được hậu thuẫn và Phật giáo bị khủng bố, đàn áp gắt gao. Sau 1954, trên cả hai miền Nam Bắc, Phật giáo đều chưa có cơ hội để phát triển, nhưng sau 1975 nhờ chính sách tự do tôn giáo của Đảng và nhà nước nên Phật giáo có điều kiện phát triển mạnh mẽ và dần lấy lại vị thế của mình.
Có thể nói rằng, trong hơn 20 thế kỷ qua, Phật giáo đã có một vai trò, vị trí quan trọng nhất định trong lịch sử dân tộc. Nếu như Nho giáo là công cụ của đội quân xâm lược nên không nhận được cảm tình của dân tộc ta thì Phật giáo được dân tộc ta tiếp nhận một cách hòa bình, tự giác trên tinh thần thân thiện, cởi mở. Những vấn đề về quản lý xã hội, những phạm trù đạo đức của xã hội, của cá nhân nhằm duy trì trật tự xã hội của Nho giáo đã đáp ứng nhu cầu ổn định xã hội của triều đình phong kiến. Tuy nhiên, trong đời sống xã hội, nhu cầu về sự kiến giải vấn đề sống-chết, may-rủi, họa-phúc, vấn đề tâm linh của con người thì Nho giáo không thể đáp ứng được. Cho nên với nội dung tư tưởng của mình Phật giáo đã đáp ứng được nhu cầu đó.
Sự kế thừa tư tưởng Phật giáo trong quá trình đổi mới của Việt Nam
Nhân sinh quan
Tư tưởng căn bản của Phật Giáo là đạo lý Duyên Khởi, Tứ Diệu Đế và Bát chánh Đạo. Ba đạo lý này là nền tảng cho tất cả các tông phái phật giáo đã ăn sâu vào lòng của người dân Việt.
Duyên Khởi
Đạo lý Duyên Khởi là một cái nhìn khoa học và khách quan về thế giới hiện tại. Duyên khởi nghĩa là sự nương tựa lẫn nhau mà sinh tồn và tồn tại. Không những các sự kiện thuộc thế giới con người như thành, bại, thịnh, suy mà tất cả những hiện tượng về thế giới tự nhiên như cỏ, cây, hoa, lá cũng điều vâng theo luật duyên khởi mà sinh thành, tồn tại và tiêu hoại.
Có 4 loại duyên cần được phân biệt:
Thứ nhất là Nhân Duyên. Nhân tức là hạt giống từ đó sinh ra quả. Duyên là một điều kiện.
Nói về thứ nhân duyên trong kinh Phật có câu: “Cái này có thì cái kia có
Cái này sinh thì cái kia sinh
Cái này không thì cái kia không Cái này diệt thì cái kia diệt”.
Tất cả các pháp đều sinh, diệt và tồn tại trong sự liên hệ mật thiết với nhau, không một pháp nào có thể tồn tại độc lập tuyệt đối.
Thứ hai là Tăng Thượng Duyên tức là những điều kiện có tư liệu cho nhân duyên vì Tăng tức là thêm, Thượng tức là trồi lên.
Thứ ba là Sở Duyên Duyên. Sở duyên là đối tượng. Nếu không có đối tượng thì không có chủ thể; như niềm tin thì có đối tượng của niềm tin, niềm tuyệt vọng cũng có đối tượng của niềm tuyệt vọng. Đối tượng đó gọi là Sở Duyên
Thứ tư là Đẳng Vô Gián Duyên. Đẳng tức là bằng nhau, bình thường, đều đều, Vô gián nghĩa là không gián đoạn. Sự hình thành nào cũng cần được liên tục, không gián đoạn.
Phật chủ trương không bao giờ tự nhiên mà có, mà sinh ra và cũng cho rằng không một thần quyền nào hay một đấng thiêng liêng nào tạo ra sự vật. Sự vật sinh ra là có nhân nguyên nhân. Cái nguyên nhân một mình cũng không tạo ra được sự vật mà phải có đủ duyên thì mới tạo ra quả được. Nhưng Phật nhấn mạnh: Quả có thể khác nhân sinh ra nó. Quả có thể hơn nhân nếu gặp đủ duyên tốt, trái lại có thể kém nhân nếu gặp duyên xấu. Nhân gặp đủ duyên thì sẽ biến thành quả, quả sinh ra nếu hội đủ duyên lại có thể biến thành nhân rồi để s inh ra quả khác. Sự vật là một chuỗi nhân quả, là một tràng nhân quả nối tiếp nhau, ảnh hưởng lẫn nhau không bao giờ đứt quãng, không bao giờ ngừng. Khi đã mắc vào sự chi phối của Luật nhân quả thì phải chịu nghiệp báo và kiếp luân hồi, luân chuyển tuần hoàn không ngừng, không dứt.
Nghiệp là cái do những hoạt động, do hậu quả việc làm của con người được gọi là “ thân nghiệp”. Còn hậu quả của những lời nói, phát ngôn của con người thì được gọi là “khẩu nghiệp”. Hay những cái do ý nghĩ, do tâm tuệ con người gây nên được gọi là “ý nghiệp”. Tất cả những thân nghiệp, khẩu nghiệp, ý nghiệp là do tham dục mà thành, do con người muốn thoả mãn tham vọng của mình gây nên. Cuộc đời con người là sự gánh chịu hậu quả của nghiệp đương thời và các kiếp sống trước rồi nó tiếp tục chi phối cả đời sau. Nghiệp báo trong một đời là sự tổng hợp của các nghiệp gây ra trong hiện tại cộng với các nghiệp gây ra trong quá khứ, nó quyết định đời sau xấu hay tốt, thiện hay ác.
Luân hồi: Có nghĩa là bánh xe quay tròn. Đạo phật cho rằng, sau khi một thể xác sinh vật nào đó chết thì linh hồn sẽ tách ra khỏi thể xác và đầu thai vào một
sinh vật khác nhập vào một thể xác khác (có thể là con người, loài vật thậm chí cỏ cây). Cứ thế mãi do kết quả, quả báo hành động của những kiếp trước gây ra.
Giáo lý này đương nhiên đã trở thành nếp sống tín ngưỡng hết sức sáng tỏ đối với người Việt Nam có hiểu biết, có suy nghĩ. Người ta biết lựa chọn ăn ở hiền lành, dù tối thiểu thì đó cũng là kết quả tự nhiên âm thầm của lý nghiệp báo, nó chẳng những thích hợp với giới bình dân mà còn ảnh huởng đến giới trí thức. Có thể nói mọi người dân Việt điều ảnh hưởng ít nhiều qua giáo lý này. Vì thế, lý nghiệp báo luân hồi đã in dấu đậm nét trong văn chương bình dân, trong văn học chữ nôm, chữ hán, từ xưa cho đến nay để dẫn dắt từng thế hệ con người biết soi sáng tâm trí mình vào lý nhân quả nghiệp báo mà hành động sao cho tốt đẹp đem lại hòa bình an vui cho con người. Mặt khác họ hiểu rằng nghiệp nhân không phải là định nghiệp mà có thể làm thay đổi, do đó họ tự biết sửa chữa, tu tập cải ác tùng thiện. Sống ở đời, đột nhiên những tai họa, biến cố xảy ra cho họ, thì họ nghĩ rằng kiếp trước mình vụng đường tu nên mới gặp khổ nạn này. Không than trời trách đất, cam chịu và tự cố gắng tu tỉnh để chuyển hóa dần ác nghiệp kia. Nguyễn Du đã thể hiện ý này trong truyện Kiều rằng:
“Cho hay muôn sự tại trời
Trời kia đã bắt làm người có thân Bắt phong trần phải phong trần
Cho thanh cao mới được phần thanh cao”
Nếu ta nắm vững nguyên tắc nhân quả nghiệp báo như trên, thì chúng ta có thể chuyển nghiệp ngay trong hiện kiếp. Từ những hành nghiệp thiện, giảm bớt điều ác, dần dần ta sẽ chuyển hóa và tạo cho ta có một cuộc sống yên vui cho hiện tại và mai sau.
Tứ diệu đế
Tứ diệu đế là là bốn chân lí cao cả được Đức Phật khám phá để giải thoát con người khỏi khổ đau. Gồm:
Khổ Đế: Chân lý về đau khổ
Tập Đế: Chân lý về sự phát sinh ra đau khổ
Diệt Đế: Chân lý về cách diệt đau khổ
Đạo Đế: Chân lý về con đường dẫn đến diệt đau khổ (Bát Chánh Đạo)
Đạo Phật quan niệm về con người một cách thực tế. Đời là khổ, sinh là khổ, già là khổ, chết là khổ, ưu phiền, ta thán, đau đớn, âu sầu và thất vọng là khổ, gặp gỡ người ưa thích, xa lìa người thân, cũng đều là khổ, không đạt được điều mong muốn cũng là khổ Đó không phải là thái độ bi quan của nhà Phật, mà đó là triết lý về đời sống nhân sinh. Đó là thái độ dũng cảm, nhìn thẳng vào thực tế cuộc sống của Phật giáo. Không tô hồng, không bi phẫn. Và Phật không dạy trốn tránh đau khổ, mà dạy ta cam đảm, đối diện với đau khổ để sống vui vẻ. Đau khổ không chỉ bao gồm bệnh hoạn, chết chóc mà còn bao gồm những gì khó chịu xảy ra trong tâm thức. Bệnh tật và cõi chết là những thực tế không tránh khỏi. Có sinh thì có tử, có sức khỏe thì có bệnh tật, có tuổi trẻ sẽ có tuổi già, có thành công sẽ có thất bại, có vui thú sẽ có buồn đau, có hội tụ sẽ có chia ly. Như vậy mọi người đều không tránh khỏi đau khổ, và đau khổ sẽ đeo đuổi ta suốt cuộc đời. Đứng trước đau khổ, ta không thể chối bỏ mà phải chấp nhận để tìm hiểu nguồn gốc phát sinh của nó. Phải duy trì đức tính tự trọng và lòng can đảm bởi vì sự giác ngộ được tìm thấy trong niềm đau khổ. Nếu mục đích của con người là sống để hưởng thụ các lạc thú và tiện nghi vật chất... thì những thứ này là «không giới hạn». Nhiều người thường tích lũy tài sản vì cho rằng tài sản khiến họ được kính trọng. Nhưng nhiều khi cách làm giàu cũng đi kèm theo tội lỗi, khiến họ có thể bị khinh rẻ. Các tu sĩ khất thực là những người sống cao thượng vì không còn bận tâm tới vẻ bên ngoài, không bị lo lắng bởi thăng trầm của hoàn cảnh, cao thượng vì đã chọn lựa cảnh sống thanh bần mà trong sạch. Điều quan trọng và cần thiết là sống một cuộc đời cao thượng vì trong tâm tư người biết sống này đã có sự an lành buồn phiền, không lo lắng. Và đây là Niết Bàn. Lời Phật dạy: Nơi nào không có phiền não, nơi đó là Niết Bàn.
Chân lý thứ hai là Tập đế đề cập tới những cảm xúc biểu hiện bên trong Tâm chúng ta. Tập là gom góp, tóm hợp các điều vướng mắc mà thành ra khổ. Tập Đế còn được gọi là Tập Khổ Đế có nghĩa là “phản ứng từ đau khổ”, tức là những gì xẩy ra đồng thời với đau khổ. Trước các đau khổ, chúng ta thường tránh né, lánh xa những phiền não, ước mong một cuộc đời không khổ đau, nhưng các cố gắng tránh né này thường mang lại nhiều rắc rối hơn.
Chân lý thứ ba là Diệt Đế hay chân lý về trạng thái chấm dứt đau khổ, với kết quả là Niết Bàn. Nếu tham ái (hay ái dục) là nguồn gốc của đau khổ thì khi không còn tham ái nữa, chắc chắn đau khổ cũng không còn. Phật khuyên chúng ta
nên hiểu rõ hoàn cảnh sống rồi thực hành sự hiểu biết này bởi vì hạnh phúc từ bên trong tâm mà sinh ra. Tham ái là một gánh nặng mà chúng ta mang theo suốt đời người, đây là một món đồ phụ thuộc rất tai hại cần vứt bỏ, quẳng đi để có một cuộc đời suôn sẻ.
Phật giáo chỉ ra con đường thoát khổ là Đạo đế hay Bát Chánh Đạo. Bát Chánh Đạo gồm 8 phần:
Chính kiến (hiểu đúng): gồm việc gìn giữ một quan niệm xác đáng về Tứ Diệu Đế và giáo lý (vô ngã), hiểu rõ bản chất của kiếp sinh tồn, của chánh và tà. Đây cũng là giai đoạn đầu và cuối cùng của Bát Chánh Đạo.
Chính tư duy (nghĩ đúng): suy nghĩ hay có một mục đích đúng đắn, suy xét về ý nghĩa của bốn chân lý (Tứ diệu đế) một c ách không sai lầm, tức là có tư tưởng chân chính, biết từ khước, xuất ly và dứt bỏ (tham, sân, si).
Chính ngữ (nói đúng): không nói dối, không nói phù phiếm, không nói lời độc hại.
Chính nghiệp (làm đúng): không phạm các giới luật.
Chính mệnh (sống đúng): tránh làm những nghề giết hại như đồ tể, thợ săn, buôn ma túy.
Chính tinh tấn (cố gắng đúng cách): ngăn chặn không cho khởi sinh c ác bất thiện chưa có, diệt trừ c ác bất thiện đã có, phát triển tâm thiện đã có và chưa có, duy trì nghiệp tốt, diệt trừ nghiệp xấu.
Chính niệm (nhớ đúng): tỉnh giác về ba mặt thân - miệng - ý.
Chính định (tâm đúng đắn): tập trung tâm ý, đạt bốn định xuất thế gian (bốn xứ)
Trên con đường dằng dặc đến Niết Bàn, Phật giáo khuyên ta đi con đường Giới, Định, Tuệ. Giới là bước đầu trên con đường tu học, là nền tảng vững chắc của mọi tiến bộ. Mục tiêu của Giới là giúp phát triển tâm Định và thành đạt Trí Tuệ tối thượng. Giới hạnh càng trong sạch, tâm càng sáng suốt nhờ đó mà thành đạt Trí Tuệ, tìm ra chân lý cao thượng của đời sống. Tuệ là diệt trừ tham, sân, si. Tuệ giống như ngọn đèn chiếu đến đâu, xua tan bóng tối đến đó. Đó là cách đối phó với thực tại của đau khổ, dẫn tới đời sống an lành.
Kế thừa tư tưởng Phật giáo trong các phong tục, tập quán của Việt Nam
Theo đúng truyền thống tập tục cúng rằm tức là ngày mặt trời và mặt trăng thông suốt nhau nên thần thánh, tổ tiên có thể liên lạc, thông thương với con người, sự cầu nguyện sẽ đạt tới sự cảm ứng với các cõi giới khác và sự cảm thông sẽ được thiết lập. Đó là ngày trong sạch để các vị tăng kiểm điểm hành vi của mình, gọi là ngày sám hối, các tín đồ về chùa để tham dự lễ sám hối, cầu nguyện bỏ ác làm lành và sửa đổi thân tâm. Ngoài việc đi chùa sám hối, ở nhà vào ngày rằm và mùng một, họ sắm đèn, nhang, hương hoa để dâng cúng Tam Bảo và tổ tiên Ông Bà, thể hiện lòng tôn kính, thương nhớ những người quá cố và cụ thể hóa hành vi tu tâm dưỡng tánh của họ.
Bên cạnh việc đi chùa sám hối vào ngày rằm, mùng một, người Việt Nam còn có tập tục khác là đi viếng chùa, lễ Phật vào những ngày hội lớn như ngày rằm tháng giêng, rằm tháng tư (Phật Đản) và rằm tháng bảy (lễ vu lan). Đây là một tập tục, một nhu cầu không thể thiếu được trong đời sống người Việt. Tuy nhiên, đi viếng chùa cũng tùy thuộc vào mục đích và quan niệm của mỗi người. Cánh cửa chùa bao giờ cũng rộng mở đối với thập phương bá tánh, nhất là các ngày hội lớn của Phật giáo, của dân gian (tết Nguyên Đán) hoặc những ngày kỷ niệm lớn của lịch sử dân tộc. Vào những ngày này, đông đảo các tầng lớp nhân dân, các giới trong xã hội đều qui tụ về đây. Trước cánh cửa thiền môn, những khuôn mặt trang nghiêm, vẻ đẹp thanh thoát của hoa huệ, hoa cúc chen lẫn với hương trầm quyện tỏa tạo nên bầu không khí ấm cúng, linh thiêng, thể hiện tấm lòng thành kính của họ đối với Đức Phật và c ác bậc Thánh Hiền. Những hình ảnh đó đã góp phần tạo nên bản sắc và nét đẹp văn hóa của dân tộc Việt. Trong dòng người tấp nập, đông đảo đó không phải ai cũng đến đây vì lý do tín ngưỡng thuần túy. Một số đông người chỉ đơn giản muốn đi xem lễ hội hoặc thích chiêm ngưỡng vẻ đẹp của chùa chiền nhưng khi đã hội nhập vào bầu không khí trang nghiêm họ cũng thấy mình trở nên đỉnh đạc và trầm tỉnh hơn, đây là cơ hội giúp họ quay về với Đạo Phật.
Sự phát triển tư tưởng Phật giáo trong quá trình đổi mới của Việt Nam
Sự phát triển của tư tưởng Phật giáo đã được báo trước từ ngay khi đức Phật còn tại thế. Chúng ta đều biết đến thí dụ nắm lá trong tay mà Ngài đã nói với đệ tử. Giáo pháp không phải chỉ trong tay Ngài, mà là cả một khu rừng. Nhưng nắm lá trong tay ngài là điều cần thiết cho con người, cho xã hội lúc đó. Phật tử đời sau không thể trói buộc tư tưởng mình trong nắm lá đó, mà do nhu cầu phát triển tất
yếu phải hướng về rừng cây. Đại thừa Phật giáo ra đời cũng từ ý hướng đó. Sự ra đời và phát triển của các bộ luận cũng là sự phát triển theo hướng tìm vào rừng cây. Đạo Phật đã không tự trói mình vào các bộ kinh Nikaya, tức là không dừng lại ở những chiếc lá.
Con người Việt nam hôm nay tìm đến với đạo Phật cũng là để khắc phục sự xung đột giữa cái tôi cá nhân và thực tế cuộc sống, làm dịu đi những ham muốn nhục dục, giải thoát trạng thái tâm lý nô lệ, đạt tới tự do nội tâm. Trong xã hội hiện đại, không ít người bị cuốn vào cơn lốc của nền văn minh vật chất và văn hóa ngoại lai. Cơ chế thị trường là cơ chế của sự mua bán, trao đổi hàng hóa nên các đối tượng, các quan hệ, kể cả quan hệ tình cảm vô hạn, vô hình cũng trở thành hữu hạn, hữu hình để bị đặt lên cán cân trao đổi. Điều này dẫn tới nghịch lý là con người giàu lên về vật chất nhưng lại nghèo đi về t inh thần và tình cảm. Phật giáo và t inh thần giải thoát bằng trung đạo ít nhiều có thể giúo con người tham khảo để lập lại trạng thái quân bình trong đời sống, tránh lối sống khổ hạnh của thời bao cấp đồng thời cũng tránh lối sống đam mê dục lạc, cơ hội thực dụng trong cơ chế thị trường.
Hơn tất cả các học thuyết khác của Phương Đông, Phật giáo chú ý đến mặt phát triển tự nhiên của con người, đó là s inh, lão, bệnh, tử. Bốn chặng đó của cuộc đời phản ánh sự phát triển tất yếu của cơ thể con người, mà nếu ai đó nhận thức được thì sẽ không sợ hãi trước sự thay đổi của cuộc đời, thậm chí còn bình thản, lạc quan trước cái chết. Nhiều nhà sư trong thời Lý - Trần đã có một quan niệm như thế. Vốn có đầu óc thiết thực, người Việt Nam coi trọng việc sống phúc đức, trung thực hơn là đi chùa: “Thứ nhất là tu tại gia, Thứ nhì tu chợ, thứ ba tu chùa”; “Dù xây chín bậc phù đồ, Không bằng làm phúc cứu cho một người”; coi trọng truyền thống thờ cha mẹ, ông bà hơn là thờ Phật: “Tu đâu cho bằng tu nhà, Thờ cha kính mẹ mới là chân tu”.
Phật giáo đưa vào hệ tư tưởng Việt Nam những quan niệm biện chứng với các khái niệm “vô thường”, “vô ngã”. Ở đó cho thấy Phật giáo nhìn sự vật trong sự vận động và biến đổi liên tục, không có gì là trụ lại mãi mãi, không có ai là tồn tại mãi mãi. Tuy nhận thức đó chỉ thấy được cái biến đổi mà không thấy được cái ổn định tương đối, chỉ thấy được cái vận động mà không thấy được cái hình thức của vận động, tuy dễ đi tới chiều hướng bi quan và thái độ buông xuôi, nhưng mặt khác phải thấy nhận thức như vậy là có chiều sâu, là thấy được một phương diện cơ bản của phát triển sự vật.
Tập tục đốt vàng mã là tập tục rất phổ biến ở Việt Nam mà người Việt đã tiếp nhận từ Phật giáo Trung Quốc. Nhiều người ngộ nhận rằng tập tục này xuất gia từ quan điểm nhân quả luân hồi của Phật giáo, do đó nó đã tồn tại trong Phật giáo từ xưa cho tới ngày nay. Nếu đời này ai ăn ở hiền lành, tu tâm dưỡng tánh thì đời sau sẽ tái sinh trở lại làm người hạnh phúc, sung sướng giàu sang hoặc vãng sanh về thế giới cực lạc. Còn nếu kiếp này ăn ở tệ bạc, làm nhiều điều ác, sau khi chết sẽ bị đọa xuống địa ngục cõi âm ti chịu nhiều đau khổ. Người nhiều tội lỗi hay không có ai thờ cúng, cầu siêu thì ở nơi địa ngục bị oan ức, đói lạnh, không thể siêu thoát được hoặc đầu thai được. Cho nên những người thân ở nơi dương thế phải thờ cúng, tụng kinh cầu siêu để người thân của mình dưới cõi âm ti bớt đi phần tội lỗi hoặc được ấm no mà thoát kiếp. Sau khi cúng giỗ, ngày vọng người chết sẽ nhận được những vật dụng, tiền bạc đã cúng và đốt đó. Trong các đồ mã và giấy tiền vàng bạc để cúng thường có hình ảnh (Phật Di Lặc hay Bồ Tát Quan Âm) hoặc chữ nghĩa (chú vãng sanh, chữ triện) có yếu tố của Phật giáo với ý đồ mong sự cứu độ của Chư Phật đối với người đã khuất.
Tập tục coi ngày giờ là một tập tục ăn sâu vào tập quán của người Việt nói riêng và cả Châu Á nói chung. Mỗi khi sắp làm một việc gì quan trọng như xây dựng nhà cửa, đám chết, đám cưới, xuất hành đầu năm... người ta thường về chùa để nhờ các thầy coi giúp giùm ngày nào tốt thì làm ngày nào xấu thì tránh. Thông thường người ta hay tránh ba ngày: mùng 05, 14, 23, họ cho ba ngày này là xuôi xẻo, là bất hạnh, cần phải tránh.
Đối với người lãnh đạo, để bảo vệ và phát tr iển đất nước, họ cần phải có trong mình tinh thần vô ngã vị tha, từ bi hỷ xả, không thể lấy cái đích là địa vị quyền chức, bổng lộc mà phải là sự cống hiến, hy sinh, phục vụ nhân dân. Muốn hoàn tất triệt để cuộc cách mạng giải phóng con người khỏi mọi hình thức nô lệ, tha hóa, họ phải tự sửa mình để xứng đáng cương vị lãnh đạo nhân dân. Người lãnh đạo hôm nay cũng cần phải tỉnh thức về sự vô thường, trau dồi phẩm chất đạo đức và trí tuệ để có một phần từ bi hỷ xả mà góp sức hoàn tất sự nghiệp giải phóng triệt để con người.
Hạn chế trong quá trình đổi mới
Bản thân giáo lý của đức Phật có hai học thuyết mâu thuẫn lẫn nhau là thuyết ‘vô ngã’ và ‘nhân quả nghiệp báo’. Nếu như chấp nhận học thuyết “vô ngã” thì
không thể chấp nhận thuyết “nhân quả nghiệp báo”, vì không có chủ thể tạo tác thì làm gì có chủ thể thọ nhận kết quả và ngược lại.
Phật giáo chỉ thấy cá nhân con người mà không thấy xã hội con người, chỉ thấy con người nói chung mà không thấy con người thuộc c ác giai cấp đối kháng nhau trong xã hội trước đây, không thừa nhận sự đấu tranh giai cấp trong xã hội. Do đó, không thấy được nguyên nhân xã hội đưa đến sự khổ ải của con người, không thấy được sự cần thiết phải đấu tranh chống áp bức, bóc lột vì thế quan niện từ bi, bác ái trong một số trường hợp bất lợi cho sự đấu tranh giải phóng giai cấp, chống áp bức.
Mặc dù Phật giáo lên án rất gay gắt chế độ người bóc lột người, chống lại chủ nghĩa duy tâm cua Bàlamôn giáo. Đó là một trong những nhược điểm đồng thời cũng là ưu điểm nửa vời của Đạo phật. Đứng trước bể khổ của chúng sinh Phật giáo chủ trương cải tạo tâm linh chứ không phải cải tạo thế giới hiện thực.
Nhiều người quá lạm dụng yếu tố mê tín gây tốn tiền của cúng bái, lễ lạt. Thậm chí nhiều người còn quá cả tin dẫn đến bị lợi dụng mât t iền mất của. Nhiều người thì thụ động cho rằng con người đã có số mạng định trước thì còn phấn đấu làm gì cho mệt. Như thế thì chẳng khác nào Phật giáo đã làm con người ta mất đi động lực sinh tồn, xã hội không thể tiến lên được với những người như thế.
Tập tục đốt vàng mã là một "hủ tục" mang tính mê tín dị đoan và vô lý. Chính trên thế gian này, đồng tiền của nước này mang sang nước khác còn khó được chấp nhận, huống hố từ nhân gian, đốt gởi xuống âm phủ xài, là chuyện không có cơ sở để tin cậy được. Theo Phật dạy chúng sanh tùy nghiệp thiện ác theo đó mà thác sanh nơi cõi lành, cõi dữ. Thân nhân chúng ta chết cũng theo nghiệp thiện ác mà thọ sanh vào sáu cõi chứ không ngồi chờ việc đốt vàng mã của người thân, vừa trái với đạo lý, vừa phí tổn tiền bạc vô ích. Theo Phật giáo thì có rất nhiều cách để thể hiện lòng thương và lòng chung thủy của người sống đối với người chết bằng cách khi có người sắp chết, thân quyến phải phát tâm bố thí, cúng dường, phóng sanh và điều quan trọng là phải thông tin cho người đó biết việc làm của gia đình mà hướng tâm đến con người thiện, nhờ đó mà họ sẽ thọ sanh vào cảnh giới an lành.
Theo cái nhìn của Phật giáo thì tập tục coi ngày giờ là một loại hình mê tín mà người Phật tử không nên chạy theo. Đức Phật dạy rằng với người làm điều
lành, ngày nào cũng là ngày tốt với người làm việc tốt, ngày nào cũng là ngày lành. Năm tháng đối với người làm thiện đều là ngày tốt cả, gieo nhân thiện thì sẽ gặt quả lành. Giáo lý nhân quả của Đạo Phật là cán cân công bằng với khổ đau và hạnh phúc của con người chứ không phải là sự phân định của hên xuôi.