Tiểu luận Lý luận về nhà nước và nhà nước pháp quyền Xã hội chủ nghĩa Việt Nam

1 
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ TP. HỒ CHÍ MINH 
PHÒNG QUẢN LÝ ĐÀO TẠO SAU ĐẠI HỌC 
Bộ môn: Triết Học 
 Chương 10 : 
LÝ LUẬN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN 
XÃ HỘI CHỦ NGHĨA VIỆT NAM 
 GIẢNG VIÊN : TS. BÙI VĂN MƯA 
 LỚP : CAO HỌC Đ ÊM 6 – K20 
HỌC VIÊN : NHÓM THUYẾT TRÌNH 
 CHƯƠNG 10 
TP. HỒ CHÍ MINH, 2011 
2 
LỜI MỞ ĐẦU 
Lịch sử cho thấy, trong xã hội loài người ngoại trừ xã hội cộng sản nguyên thủy 
quản lý nhà nước thông qua Hội đồng, Đại hội nhân dân và Thủ lĩnh quân sự, thì ở 
các hình thái xã hội còn lại để quản lý xã hội người ta đều thông qua Nhà nước. Để 
đi tìm lời giải đáp cho câu hỏi nhà nước là gì, nguồn gốc từ đâu mà có, bản chất 
thực sự của nhà nước là như thế nào, nhà nước có vai trò gì đối với xã hội và trong 
quá trình phát triển của xã hội nhà nước đã tồn tại qua bao nhiêu hình thái khác 
nhau, đặc trưng cơ bản của các k iểu nhà nước này ra sao; bên cạnh đó cũng thật 
là cần thiết để tìm hiểu về kiểu nhà nước đang quản lý xã hội chúng ta sống - Nhà 
nước Pháp quyền Xã Hội Chủ Nghĩa Việt Nam. Đó là những nội dung mà tiểu luận 
về “LÝ LUẬN VỀ NHÀ NƯỚC VÀ NHÀ NƯỚC PHÁP QUYỀN XÃ HỘI CHỦ 
NGHĨA VIỆT N AM” sẽ mang đến cho các bạn. 
Tiểu luận này sẽ gồm hai phần chính, phần I là những nội dung cơ bản nhất về nhà 
nước như nguồn gốc, bản chất, đặc trưng, chức năng, vai trò của nhà nước cũng 
như những hình thức nhà nước đã tồn tại trong lịch sử; phần II sẽ cung cấp những 
nội dung khái quát về nhà nước pháp quyền như nhà nước pháp quyền là gì, các 
đặc điểm của nó, khái quát về các tư tưởng nhà nước pháp quyền trong lịch sử và 
khái quát về Nhà nước Pháp quyền Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam. 
Do hạn chế về mặt thời gian và kiến thức, nội dung của tiểu luận này sẽ không 
tránh khỏi những thiếu sót nhất định, chúng tôi rất mong nhận được sự góp ý chân 
thành của các bạn. 
I. NHỮNG NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA LÝ LUẬN VỀ NHÀ 
NƯỚC: 
3 
1. Nguồn gốc, bản chất và đặc trưng của nhà nước: 
1.1. Nguồn gốc: 
Lịch sử cho thấy không phải khi nào xã hội cũng có nhà nước. Trong xã hội nguyên 
thuỷ, do kinh tế còn thấp kém, chưa có sự phân hóa giai cấp, cho nên chưa có nhà 
nước. Đứng đầu các thị tộc và bộ lạc là các tộc trưởng do nhân dân bầu ra, quyền 
lực của những người đứng đầu thuộc về uy tín và đạo đức, việc điều chỉnh các quan 
hệ xã hội được thực hiện bằng những quy tắc chung. Trong tay họ không có và 
không cần một công cụ cưỡng bức đặc biệt nào. 
Lực lượng sản xuất phát triển đã dẫn đến sự ra đời chế độ tư hữu và từ đó xã hội 
phân chia thành các giai cấp đối kh áng và cuộc đấu tranh giai cấp không thể điều 
hoà được xu ất hiện. Điều đó dẫn đến nguy cơ các gia i cấp chẳng những tiêu diệt lẫn 
nhau mà còn tiêu diệt luôn cả xã hội. Để thảm hoạ đó không diễn ra, một cơ quan 
quyền lực đặc biệt đã ra đời. Đó là nhà nước. Nhà nước đầu tiên trong lịch sử là nhà 
nước chiếm hữu nô lệ, xuất hiện trong cuộc đấu tranh không điều hoà g iữa giai cấp 
chủ nô và giai cấp nô lệ. 
Tiếp đó là nhà nước phong kiến, nhà nước tư s ản. Nguyên nhân trực tiếp của sự 
xu ất hiện nhà nước là mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được. Đúng như 
V.I.Lênin nhận định: "Nhà nước là sản phẩm và biểu hiện của những mâu thuẫn giai 
cấp không thể điều hoà được. Bất cứ ở đâu, hễ lúc nào và chừng nào mà, về mặt 
khách quan, những mâu thuẫn giai cấp không thể điều hoà được, thì nhà nước xuất 
hiện. Và ngược lại: sự tồn tại của nhà nước chứng tỏ rằng những mâu thuẫn giai cấp 
là không thể điều hoà được"1. Nhà nước chỉ ra đời, tồn tại trong một giai đoạn nhất 
định của sự phát triển xã hội và sẽ mất đi khi những cơ sở tồn tại của nó không còn 
nữa. 
1.2. Bản chất: 
- Theo quan niệm của các tư tưởng triết học trước C.Mác: thường đứng trên lập 
trường duy tâm và tôn giáo. 
- Theo quan niệm của triết học Mác-Lênin: Nhà nư ớc là một yếu tố đặc biệt quan 
trọng trong kiến trúc thượng tầng của xã hội có giai cấp đối kháng. Thực chất: 
4 
Theo quan điểm lịch sử của chủ nghĩa Mác – Lênin, Nhà nước là một yếu tố đặc 
biệt quan trọng trong kiến trúc thượng tầng, tồn tại dựa trên một cơ sở kinh tế nhất 
định; là công cụ để duy trì sự thống trị của giai cấp này đối với giai cấp khác, là một 
tổ chức quyền lực đặc biệt, có bộ máy chuyên trách để cưỡng chế và thực hiện các 
chức năng quản lý nhằm thực hiện và bảo vệ lợi ích của giai cấp thống trị trong xã 
hội có giai c ấp đối kháng. 
Bản chất của nhà nước thể hiện dưới hai đặc tính cơ bản: 
 Thứ nhất, là t ính giai cấp của Nhà nước: thể hiện ở chỗ nhà nước là công cụ 
thống trị trong xã hội để thực hiện ý chí của giai cấp cầm quyền, củng cố và 
bảo vệ trước hết lợi ích của giai cấp thống trị trong xã hội. Bản chất của nhà 
nước chỉ rõ nhà nước đó là của ai, do giai cấp nào tổ chức và lãnh đạo, phục 
vụ lợi ích của giai cấp nào? 
Trong xã hội bóc lột (xã hội chiếm hữu nô lê, xã hội phong kiến, xã hội tư 
sản) nhà nước đều có bản chất chung là thiết chế bộ máy để thực hiện nền 
chuyên chính của giai cấp bóc lột trên 3 mặt: Kinh tế, ch ính trị và tư tưởng. 
Vì vậy, nhà nước tồn tại với hai tư c ách: 
 Một là bộ máy duy trì sự thống trị của gia i cấp này đối với giai c ấp 
khác. 
 Hai là tổ chức quyền lực công – tức là nhà nước vừa là người b ảo vệ 
pháp luật vừa là người bảo đảm các quyền của công dân được thực 
thi. 
 Thứ hai là t ính xã hội hay còn gọi là vai trò kinh tế - xã hội của Nhà nước. 
Trong nhà nước, giai cấp thống trị ch ỉ tồn tại trong mối quan hệ với các tầng 
lớp giai c ấp khác, do vậy ngoài tư c ách là công cụ duy trì sự thống trị, nhà 
nước còn là công cụ để bảo vệ lợi ích chung của toàn xã hội. Ví dụ: Nhà 
nước giải quyết các vấn đề nảy s inh từ đời sống xã hội như: đói nghèo, bệnh 
tật, chiến tranh, các vấn đề v ề môi trường, phòng chống thiên tai, địch hoạ, 
về dân tộc, t ôn giáo v à c ác chính sách xã hội khác.v.vBảo đảm trật tự 
chung- bảo đảm các giá trị chung của xã hội để tồn tại và phát triển 
5 
Như vậy, vai trò kinh tế - xã hội là thuộc tính khách quan, phổ biến của Nhà 
nước. Tuy nhiên, mức độ biểu hiện cụ thể và thực hiện vai trò đó không 
giống nhau giữa các nhà nước khác nhau. Vai trò và phạm v i hoạt động của 
nhà nước phụ thuộc vào từng giai đoạn phát triển cũng như đặc điểm của mỗi 
nhà nước, song phải luôn tính đến hiệu quả hoạt động của nhà nước. 
Để hoạt động có hiệu quả, nhà nước phải chọn lĩnh vực hoạt động nào là c ơ b ản, 
cần thiết để t ác động. Bởi nếu không có sự quản lý của nhà nước sẽ mang lại hậu 
quả xấu cho xã hội. Vì vậy, vai trò của nhà nước chỉ nên hoạt động và quản lý trên 
năm lĩnh vực sau: 
 Ban hành pháp luật và có các biện pháp bảo đảm thi h ành pháp luật. 
 Ban hành các chính sách kinh tế vĩ mô,điều tiết, điều phối các chính sách kinh 
tế - xã hội, đặc biệt trong nền kinh tế thị trường. 
 Đầu tư, cung cấp hàng hoá dịch vụ xã hội cơ bản (c ấp phép, kiểm dịch, kiểm 
định, giám sát, kiểm tra c ác lĩnh vực.v.v) 
 Giữ vai trò là người bảo vệ (Các) nguồn những nhóm người yếu thế và dễ bị t ổn 
thương trong xã hội (người g ià, trẻ em, người tàn tật.v.v) 
 Hoạt động trong lĩnh vực bảo vệ môi trường, giao thông; phòng chống thiên tai, 
bão lụt.v.v 
 Ngày nay các nước trên thế g iới đều chú ý quan tâm nhiều đến vai trò xã hội 
của nhà nước vì sự tồn vong của cộng đồng xã hội. 
1.3. Đặc trưng 
- Nhà nước phân chia và quản lý dân cư theo đơn vị hành chính lãnh thổ. 
Nhà nước thiết lập quyền lực trên các đơn vị hành chính lãnh thổi, quản lý cư dân 
theo đơn vị hành chính lãnh thổ mà không phụ thuộc vào huyết thống, giới tính, tôn 
giáo.v.v 
- Nhà nước thiết lập quyền lực công để quản lý xã hội và nắm quyền thống trị 
thông qua việc thành lập bộ máy chuyên là nhiệm vụ quản lý nhà nước và bộ máy 
chuyên thực hiện cưỡng chế (quân đội, nhà tù, cản sát.v.v) để duy trì địa vị c ủa 
6 
giai cấp thống trị. Còn các tổ chức khác trong xã hội không có quỳen lực này như tổ 
chức nghiệp đoàn, công đoàn, phụ nữ, đo àn thanh niên, Mặt trận Tổ Quốc,  
- Nhà nước có chủ quyền quốc gia. 
Chủ quyền quốc gia thể hiện ở quyền tối cao của quốc g ia trong phạm vi lãnh thổ 
của mình. Nhà nước tự quyết định về chính sách đối nội và đối ngoại, không phụ 
thuộc vào lực lượng bên ngoài 
- Nhà nước ban hành pháp luật và thực hiện quản lý buộc các thành viên trong 
xã hội phải tuân theo: 
 Nhà nước ban hành pháp luật và bảo đảm thực hiện bằng sức mạnh cưỡng 
chế. 
 Thông qua pháp luật, ý chí của nhà nước trở thành ý chí của toàn xã hội, 
buộc mọi cơ quan, tổ chức, phải tuân theo. 
 Trong xã hội, chỉ có Nhà nước mới có quyền ban hành luật và áp dụng pháp 
luật. 
- Nhà nước quy định và thực hiện thu thuế dưới hình thức bắt buộc, nhằm: 
 Để duy trì bộ máy nhà nước. 
 Bảo đảm cho sự phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội, an ninh, quốc phòng, 
 Giải quyết các công việc chung của xã hội 
 Quản lý dân cư trên một vùng lãnh thổ nhất định 
 Có một hệ thống các cơ quan quyền lực chuyên nghiệp mang tính cưỡng chế 
đối với mọi thành viên trong xã hội 
 Hình thành thuế khóa để duy trì và t ăng cường bộ máy cai trị của nó. 
2. Chức năng và vai trò kinh tế của nhà nước 
2.1. Chức năng cơ bản: 
- Chức năng chính trị và xã hội 
7 
o Chức năng chính trị: bảo vệ và thực hiện lợi ích của giai cấp thống trị 
o Chức năng xã hội: bảo vệ và thực hiện lợi ích chung của cộng đồng quốc gia 
trong đó có lợi ích của gia cấp thống trị 
Quan hệ giữa chức năng chính trị và chức năng xã hội: chức năng chính trị giữ 
vị trí chi phối phương hướng và mức độ thực hiện chức năng xã hội, còn chức 
năng xã hội giữ vai trò là cơ sở cho việc thực hiện chức năng chính trị, đảm bảo 
cho việc thực hiện chức năng chính trị một cách hiệu quả. 
- Chức năng đối nội và đối ngoại 
o Chức năng đối nội: duy trì trật tự kinh tế, xã hội, chính trị và những trật tự 
khác hiện có trong xã hội theo lợi ích của giai cấp cầm quyền. 
o Chức năng đối ngoại: b ảo vệ biên giới lãnh thổ quốc gia và thực hiện các mối 
quan hệ kinh tế, chính trị, xã hội với các nhà nước khác mà thực chất là thực 
hiện lợi ích giữa giai c ấp thống trị trong mối quan hệ với các quốc gia khác 
nhau. 
Quan hệ giữa chức năng đối nội và đối ngoại: chức năng đối nội quyết định chức 
năng đối ngoại vì nhà nước ra đời và tồn tại là do cơ cấu giai cấp bên trong của 
mỗi quốc gia quy định. Sự thống trị của mỗi giai cấp được thực hiện trước hết 
trên phạm vi quốc gia dân tộc và lợi ích của giai cấp thống trị chủ yếu là duy trì 
địa vị cai trị nhân dân trong nước. Mặt khác, chức năng đối ngoại cũng có t ác 
động mạnh mẽ đối với chức năng đối nội. Trong quá trình quốc tế hóa đời sống 
kinh tế - xã hội đòi hỏi mỗi nhà nước c ần phải củng cố, đổi mới chức năng đối 
ngoại cho phù hợp với điều kiện lịch sử thời đại. Nhưng muốn làm được điều đó 
cần phải đổi mới và tăng cường chức năng đối nội nhằm tạo nên nội lực đủ khả 
năng đáp ứng nhu cầu thực hiện chức năng đối ngoại. 
2.2. Vai trò kinh tế 
- Tác động đến mọi lĩnh vực của đời sống kinh tế - xã hội. 
8 
o Nếu các chính sách và pháp luật của nhà nước phù hợp với nhu cầu khách 
quan của nền kinh tế, đáp ứng được những đòi hỏi khách quan của quá trình 
phát triển kinh tế thì sẽ thúc đẩy kinh tế phát triển. 
o Ngược lại, nếu các chính sách và pháp luật của nhà nước không phù hợp thì 
sẽ kìm hãm hay phá hoại sự phát triển đó. 
- Duy trì trật tự xã hội theo ý chí của giai cấp nắm tư liệu sản xuất, nhờ đó mà duy 
trì được tính ổn định của quá trình sản xuất xã hội. Từ đó giai cấp thống trị có 
thể thực hiện được sự bóc lột kinh tế đối với những người lao động. 
- Khi nền kinh tế thị trường tư bản chủ nghĩa được xác lập thì vai trò của nhà 
nước đối với sự phát triển kinh tế càng tăng và bộc lộ rõ nét hơn so với các nhà 
nước phong kiến và chủ nô trước đây vì: 
o Thứ nhất, nền kinh tế thị trường là nền kinh tế luôn diễn ra những biến động 
khôn lường và tiềm ẩn những nguy cơ khủng hoảng kinh tế, chính vì thế đã 
làm xu ất hiện nhu cầu cần can thiệp của nhà nước nhằm điều chỉnh các quan 
hệ kinh tế sao cho ít có khả năng xảy ra khủng hoảng nhất 
o Thứ hai, để mỗi nền kinh tế có thể tồn t ại v à phát triển bình thường thì cần 
phải có các khu vực kinh tế công cộng. Tư nhân chỉ tập trung đầu tư, phát 
triển những lĩnh vực có thể thu được nhiều lợi nhuận. Những lĩnh vực không 
vì mục đích lợi nhuận nhưng cần thiết cho sự tồn tại và phát triển của xã hội 
thì nhà nước tất yếu phải là lực lượng đầu tư và phát triển nhân danh đại biểu 
cho toàn xã hội. 
o Thứ ba, sự phát triển của nền kinh tế thường tất yếu đòi hỏi phải có một môi 
trường chính trị - xã hội ổn định cần thiết. Mặt khác, xu thế phát triển của 
kinh tế thị trường là theo hướng hội nhập kinh tế quốc tế, do đó nó càng cần 
tới vai trò của nhà nước bằng các chính sách đối ngoại, tạo môi trường pháp 
lý cần thiết cho quá trình đó. 
3. Các kiểu và các hình thức nhà nước trong lịch sử 
3.1. Các kiểu và các hình thức nhà nước trong xã hội có đối kháng giai cấp 
- Nhà nước chủ nô: là k iểu nhà nước của gia i c ấp chủ nô nhằm thực hiện sự 
chuyên chính của giai cấp chủ nô đối v ới giai cấp nô lệ v à tầng lới dân tự do. Nhà 
9 
nước chủ nô lại được tổ chức theo nhiều hình thức khác nhau, trong đó có hai hình 
thức cơ bản là quân chủ và dân chủ 
- Nhà nước phong kiến: là kiểu nhà nước của gia i c ấp địa chủ phong kiến 
nhằm thống trị giai cấp nông dân và những người lao động. Nhà nước này được xây 
dựng dựa trên chế độ chiếm hữu ruộng đất của giai cấp địa chủ phong kiến. 
 Ở phương Tây thời trung cổ, nhà nước phong kiến thường tồn tại dưới hình 
thức quân chủ phân quyền, phù hợp với tính chất phân tán của nền sản xuất 
nông nghiệp và thủ công nghiệp dựa trên chế độ sở hữu tư nhân về ruộng 
đất. Trong chế độ phong kiến phân quyền, mỗi chúa phong kiến là một ông 
vua trên lãnh thổ của mình, chúa phong kiến nhỏ làm chư hầu cho chúa 
phong kiến lớn. Hoàng đế là chúa phong kiến lớn nhất nhưng thông thường 
cũng chỉ có thực quyền trên lãnh thổ của mình. 
 Ở phương Đông, nhà nước phong kiến thường tồn tại dưới hình thức quân 
chủ tập quyền, dựa trên chế độ sở hữu nhà nước về ruộng đất, t ính tập quyền 
chủ yếu dựa vào sức mạnh quân sự nên nguy cơ phân quyền luôn thường 
trực. Một khi chính quyền nhà nước suy yếu thì nguy cơ của cuộc nội chiến 
tranh giành quyền lực giữa các thế lực địa chủ có thể xảy ra . 
- Nhà nước tư sản: nhà nước của gia i cấp tư sản nhằm thực h iện nền chuyên 
chính tư sản đối với gia i cấp vô sản và nhân dân lao động. Nhà nước tư sản có hai 
hình thức cơ bản: 
 Quân chủ lập hiến 
 Hình thức cộng hòa, trong đó hình thức cộng hòa đại nghị là điển hình vả 
phổ biến nhất 
3.2. Kiểu nhà nước chuyên chính vô sản trong thời kỳ quá độ l ên CNXH 
- Khái niệm: 
10 
Theo Ăngghen, nhà nước chuyên chính vô sản là một kiểu nhà nước đặc b iệt, đó là 
nhà nước không còn đúng theo nguyên nghĩa đen của nó mà là “nửa nhà nước”, thể 
hiện qua các nội dung: 
 Thứ nhất, đây là kiểu nhà nước thích ứng với thời kỳ quá độ từ chủ nghĩa tư 
bản lên chủ nghĩa xã hội, được xác lập sau khi giai cấp vô sản và nhân dân 
lao động làm cách mạng xóa bỏ nhà nước của các giai cấp bóc lột, và nó sẽ 
tự tiêu vong khi xây dựng thành công chủ nghĩa cộng sản. 
 Thứ hai, kiểu nhà nước mang bản chất giai cấp vô sản, được xây dựng và 
hoàn thiện theo mục tiêu xây dựng và quản lý kinh tế - xã hội, nhằm tổ chức 
nhân dân lao động xây dựng thành công xã hội chủ nghĩa trên cơ sở liên 
minh công nông và trí thức, đặt dưới sự lãnh đạo của chính đảng của giai 
cấp vô sản. 
 Thứ ba, là kiểu nhà nước không chỉ có chức nang trấn áp mọi thế lực chống 
đối công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội mà quan trọng hơn là tổ chức xây 
dựng nền kinh tế và chế độ xã hội xã hội chủ nghĩa. 
- Hình thức tồn tại:: 
 Nhà nước công xã Pari (1871): được Mác phân tích và rút ra những bài học 
kinh nghiệm về việc tổ chức hình thức nhà nước kiểu mới 
 Nhà nước Xô viết: dễ dàng chuyển từ chế độ tư b ản lên chế độ xã hội chủ 
nghĩa 
 Nhà nước dân chủ nhân dân: là hình thức thích hợp trong quá trình cải tạo 
kinh tế xã hội theo hướng xã hội chủ nghĩa. 
Thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội mang lại cho nhà nước chuyên chính vô sản 
nhiều hình thức khác nhau nhưng dù dưới hình thức nào thì xét về bản chất, nhà 
nước đó đều thuộc kiểu nhà nước chuyên chính vô sản được xây dựng trên cơ sở 
liên minh giữa giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và đội ngũ trí thức đặt dưới 
sự lãnh đạo của Đảng cộng sản với mục tiêu xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội.