Tiểu luận Sự khác biệt căn bản của triết học phương Tây và phương Đông

TIỂU LUẬN: 
Sự khác biệt căn bản của 
triết học phương Tây và 
phương Đông 
Triết học là hình thái ý thức xã hội ra đời từ khi chế độ cộng 
sản nguyên thuỷ được thay thế bằng chế độ chiếm hữu nô lệ. 
Những triết học đầu tiên trong lịch sử xuất hiện vào khoảng thế 
kỷ VIII – VI trước công nguyên ở ấn Độ cổ đại, Trung quốc cổ 
đại, Hy Lạp và La Mã cổ đại và ở các nước khác. 
Theo quan điểm của mác xít tr iết học là một hình thái ý thức 
xã hội, là học thuyết về những nguyên tắc chung nhất của tồn tại 
và nhận thức về thái độ của con người đối với thế giới, là khoa 
học về những quy luật chung nhất của tự nhiên, xã hội và tư duy. 
Như vậy tr iết học là một hình thái ý thức xã hội, là sự phản ánh 
tồn tại của xã hội và đặc biệt sự tồn tại này ở xã hội phương Đông 
khác hẳn với phương Tây về cả điều kiện tự nhiên, địa lý dân số 
mà hơn cả là phương thức của sản xuất của phương Đông là 
phương thức sản xuất nhỏ còn phương Tây là phương thức sản 
xuất của tư bản do vậy mà cái phản ánh ý thức cũng khác: văn hoá 
phương Đông mang nặng tính chất cộng đồng còn phương Tây 
mang tính cá thể. 
Sự khác biệt căn bản của triết học phương Tây và phương 
Đông còn được thể hiện cụ thể như sau: 
Thứ nhất đó là triết học phương Đông nhấn mạnh sự thống 
nhất trong mối quan hệ giữa con người và vũ trụ với công thức 
thiên địa nhân là một nguyên tắc “thiên nhân hợp nhất”. Cụ thể là: 
Triết học Trung quốc là nền triết học có truyền thống lịch 
sử lâu đời nhất, hình thành cuối thiên niên kỷ II đầu thiên niên kỷ 
I trước công nguyên. Đó là những kho tàng tư tưởng phản ánh lịch 
sử phát triển của những quan điểm của nhân dân Trung hoa về tự 
nhiên, xã hội và quan hệ con người với thế giới xung quanh, họ 
coi con người là tiểu vũ trụ trong hệ thống lớn.. . trời đất với ta 
cùng sinh, vạn vật với ta là một. Như vậy con người cũng chứa 
đựng tất cả những tính chất, những điều huyền bí của vũ trụ bao 
la. Từ điều này cho ta thấy hình thành ra các khuynh hướng như: 
khuynh hướng duy tâm của Mạnh Tử thì cho rằng vũ trụ, vạn vật 
đều tồn tại trong ý thức chủ quan vầ trong ý niệm đạo đức Trời 
phú cho con người. Ông đưa ra quan điểm “vạn vật đều có đầy đủ 
trong ta”. Ta tự xét mình mà thành thực, thì có cái thú vui nào lớn 
hơn nữa. Ông dạy mọi người phải đi tìm chân lý ở ngoài thế giới 
khách quan mà chỉ cần suy xét ở trong tâm, “tận tâm” của mình 
mà thôi. Như vậy theo ông chỉ cần tĩnh tâm quay lại với chính 
mình thì mọi sự vật đều yên ổn, không có gì vui thú hơn. Còn 
theo Thiện Ung thì cho rằng: vũ trụ trong lòng ta, lòng ta là vũ 
trụ. Đối với khuynh hướng duy vật thô sơ - kinh dịch thì biết đến 
cùng cái t ính của con người thì cũng có thể biết đến cái tính của 
vạn vật, trời đất: t rời có chín phương, con người có chín khiếu. ở 
phương Đông khuynh hướng duy vật chưa rõ ràng đôi khi còn đan 
xen với duy tâm, mặc dù nó là kết quả của quá trình khái quát 
những kinh nghiệm thực tiến lâu dài của nhân dân Trung hoa thời 
cổ đại. Quan điểm duy vật được thể hiện rõ ở học thuyết Âm 
dương, tuy nó còn mang tính chất trực quan, chất phác, ngây thơ 
và có những quan điểm duy tâm, thần bí về lịch sử xã hội nhưng 
trường phái triết học này đã bộ lộ rõ khuynh hướng duy vật và tư 
tưởng biện chứng tự phát của mình trong quan điểm về cơ cấu và 
sự vận động, biến hoá của sự vật hiện tượng trong tự nhiên cũng 
như trong xã hội. 
ở ấn độ tư tưởng triết học ấn độ cổ đại được hình thành từ 
cuối thiên niên kỷ II đầu thiên niên kỷ I trước công nguyên, bắt 
nguồn từ thế giới quan thần thoại, tôn giáo, giải thích vũ trụ bằng 
biểu tượng các vị thần mang tính chất tự nhiên, có nguồn gốc từ 
những hình thức tôn giáo tối cổ của nhân loại. ở ấn độ nguyên tắc 
“thiên nhiên hợp nhất” lại có màu sắc riêng như: 
Xu hướng chính của Upanishad lànhằm biện hộ cho học 
thuyết duy tâm, tôn giáo trong kinh Vêđa về cái gọi là “tinh thần 
sáng tạo tối cao” sángtạo và chi phối thế giới này. Để trả lời câu 
hỏi cái gì là thực tại cao nhất, là căn nguyên của tất cả mà khi 
nhận thức được nó, người ta sẽ nhận thức được mọi cái còn lại và 
có thể giải thoát được l inh hồn khỏi sự lo âu khổ nào của đời sống 
trần tục và ràng buộc của thế giới này là “t inh thần vũ trụ tối cao” 
Brahman, là thực thể duy nhất, có trước nhất, tồn tại vĩnh viễn, 
bất diệt, là cái từ đó tất cả thế giới đều nảy sinh ra và nhập về với 
nó sau khi chết. Tóm lại Brahman là tinh thần vũ trụ, là đấng sáng 
tạo duy nhất, là đại ngã, đại đinh, là vũ trụ xung quanh cái tồn tại 
thực sự, là khách thể. 
Còn Atman là tinh thần con người, là t iểu ngã, là cái có 
thể mô hình hoá, là chủ thể và chẳng qua chỉ là linh hồn vũ trụ c ư 
trú trong con người mà thôi. Linh hồn con người (Atman) chỉ là 
sự biểu hiện, là một bộ phận của “tinh thần tối cao”. Vì Atman 
“linh hồn” là cái tồn tại trong thể xác con người ở đời sống trần 
tục, nên ý thức con người lầm tưởng rằng linh hồn, “cái ngã” là 
cái khác với “linh hồn vũ trụ”, khác với nguồn sống không có 
sinh, không có diệt vong của vũ trụ. 
Vậy nên kinh Vêđa nối con người với vũ trụ bằng cầu 
khẩn, cúng tế bắt chước hoà điệu của vũ trụ bằng lễ nghi, hành lễ 
ở hình thức bên ngoài. Còn kinh Upanishad quay vào hướng nội 
để đi từ trong ra, đồng nhất cá nhân với vũ trụ bằng tri thức thuần 
tuý kinh nghiệm. 
Đối với phương Tây lại nhấn mạnh tách con người ra khỏi 
vũ trụ, coi con người là chủ thể, chúa tể để nghiên cứu chinh phục 
vũ trụ – thế giới khách quan. Và cũng chính từ thế giới khách 
quan khách nhau nên dẫn đến hướng nghiên cứu tiếp cận cũng 
khác nhau: 
Từ thế giới quan triết học “thiên nhân hợp nhất” là cơ sở 
quyết định nhiều đặc điểm khác của tr iết học phương Đông như: 
lấy con người làm đối tượng nghiên cứu chủ yếu – tính chất 
hướng nội; hay như nghiên cứu thế giới cũng là để làm rõ con 
người và vấn đề bản thảo luận trong triết học phương Đông bị mờ 
nhạt. Nhưng ngược lại triết học phương Tây lại đặ trọng tâm 
nghiên cứu vào thế giới – tính chất hướng ngoại; còn vấn đề con 
người chỉ được nghiên cứu để giải thích thế giới mà thôi. Cho nên 
phương Tây bàn đậm nét về bản thể luận của vũ trụ. 
Cái khác biệt nữa là ngay trong vấn đề con người 
phương Đông cũng quan niệm khác phương Tây: 
ở Phương Đông người ta đặt trọng tâm nghiên cứu mối 
quan hệ người với người và đời sống tâm linh, ít quan tâm đến 
mặt sinh vật của con người, chỉ nghiên cứu mặt đạo đức thiện hay 
ác theo lập trường của giai cấp trống trị cho nên nghiên cưú con 
người không phải là để giải phóng con người mà là để cai trị con 
người, không thấy quan hệ giữa người với người trong lao động 
sản xuất. 
ở Phương Tây họ lại ít quan tâm đến mặt xã hội của 
con người, đề cao cái tự nhiên – mặt sinh vật trong con người, 
chú ý giải phóng con người về mặt nhận thức, không chú ý đến 
nguyên nhân kinh tế – xã hội, cái gốc để giải phóng con người. 
Thứ hai , ở phương Đông những tư tưởng triết học ít khi tồn 
tại dưới dạng thuần tuý mà thường đan xen với các hình thái ý 
thức xã hội khác. Cái nọ lấy cái kia làm chỗ dựa và điều kiện để 
tồn tại và phát triển cho nên ít có những triết gia với những tác 
phẩm triết học độc lập. Và có những thời kỳ người ta đã lầm 
tưởng triết học là khoa học của khoa học như triết học Trung hoa 
đan xen với chính tr ị lý luận, còn triết học ấn độ lại đan xen tôn 
giáo với nghệ thuật. Nói chung ở phương Đông thì triết học 
thường ẩn dấu đằng sau các khoa học. 
ở phương Tây ngay từ thời kỳ đầu tr iết học đã là 
một khoa học học độc lập với các môn khoa học khác mà các khoa 
học lại thường ẩn dấu đằng sau triết học. Và thời kỳ Trung cổ là 
điển hình: khoa học muốn tồn tại phải khoác áo tôn giáo, phải tự 
biến mình thành một bộ phận của giáo hội. 
Thứ ba, Lịch sử triết học phương Đông ít thấy có những 
bước nhảy vọt về chất có tính vạch ra ở các thời điểm, mà chỉ là 
sự phát tr iển cục bộ, kế tiếp xen kẽ. ở ấn độ, cũng như Trung 
quốc các trường phái có từ thời cổ đại vẫn giữ nguyên tên gọi cho 
tới ngày nay (từ thế kỷ VIII – V trước công nguyên đến thế kỷ 
19). 
Nội dung có phát triển nhưng chỉ là sự phát tr iển 
cục bộ, thêm bớt hay đi sâu vào từng chi tiết như: Nho tiền tần, 
Hán nho, Tống nho vẫn trên cơ sở nhân – lễ – chính danh, nhưng 
có cải biên về một phương diện nào đó ví như Lễ thời tiền Tần là 
cung kính, lễ phép, văn hoá, thời Hán biến thành tam cương ngũ 
thường, đời Tống biến thành chữ Lý... 
Các nhà triết học ở các thời đại chỉ giới hạn mình 
trong khuôn khổ ủng hộ, bảo vệ quan điểm hay một hệ thống nào 
đó để hoàn thiện và phát triển nó hớn là vạch ra những sai lầm và 
không đặt ra mục đích tạo ra thức triết học mới. Do vậy nó không 
mâu thuận với các học thuyết đã được đặt nền móng từ ban đầu, 
không phủ định nhau hoàn toàn và dẫn đến cuộc đấu tranh trong 
các trường phái không gay gắt và cũng không triệt đêt. Có tình 
trạng đó chính là do chế độ phong kiến quá kéo dài và bảo thủ, 
kết cấu kinh tế, giai cấp trong xã hội đan xen cộng sinh bên nhau. 
Ngược lại ở phương Tây lại có điểm khác biệt. ở 
mỗi giai đoạn, mỗi thời kỳ, bên cạnh các trường phái cũ lại có 
những trường phái mới ra đời có tính chất vạch thời đại như thời 
cố đại bên cạnh trường phái Talét, Hêraclit. . . đến Đêmôcrit rồi 
thời đại khai sáng Pháp, CNDV ở Anh, Hà lan, tr iết học cổ điển 
Đức... Và hơn nữa cuộc đấu tranh giữa duy tâm và duy vật mang 
tính chất quyết liệt, triệt để hơn. 
Thứ tư, Sự phân chia trường phái triết học cũng khác: 
ở phương Đông đan xen các trường phái, yếu tố duy vật, 
duy tâm biện chứng, siêu hình không rõ nét. Sự phân chia chỉ xét 
về đại thể, còn đi sâu vào những nội dung cụ thể thường là có mặt 
duy tâm có mặt duy vật, sơ kỳ là duy vật, hậu kỳ là nhị nguyên 
hay duy tâm, thể hiện rõ thế giới quan thiếu nhất quán, thiếu triệt 
để của tr iết học vì phân kỳ lịch sử trong các xã hội phương Đông 
cũng không mạch lạc như phương Tây. 
Ngược lại tr iết học phương Tây thì sự phân chia các 
trường phái rõ nét hơn và các hình thức tồn tại lịch sử rất rõ ràng 
như duy vật chất phác thô sơ đến duy vật siêu hình rồi đến duy 
vật biện chứng. 
Thứ năm, Hệ thống thuật ngữ của triết học phương Đông 
cung khác so với triết học phương Tây ở 3 mảng: 
- Về bản thể luận: Phương Tây dùng thuật ngữ “giới tự 
nhiên”, “bản thể”, “vật chất”. Còn ở phương Đông lại 
dùng thuật ngữ “thái cực” đạo sắc, hình, vạn pháp,.. . 
hay ngũ hành: Kim, Mộc, Thuỷ, Hoả, Thổ... Để nói về 
bản chất của vũ trụ đặc biệt là khi bàn về mối quan hệ 
giữa con người và vũ trụ thì phương Tây dùng phạm 
trù khách thể – chủ thể; con người với tự nhiên, vật 
chất với ý thức, tồn tại và tư duy. Còn phương Đông 
lại dùng Tâm – vật, năng – sở, lí – khí, hình – thần. 
Trong đó hình thần là những phạm trù xuất hiện sớm 
và dùng nhiều nhất. 
- Nói về tính chất, sự biến dổi của thế giới: phương Tây 
dùng thuật ngữ “biện chứng” siêu hình, thuộc t ính, 
vận động, đứng im nhưng lấy cái đấu tranh cái động 
là chính. Đối với phương Đông dùng thuật ngữ động – 
tĩnh, biến dịch, vô thường, thường còn, vô ngã và lấy 
cái thống nhất, lấy cái tĩnh làm gốc là vì phương 
Đông tr iết học được xây dựng trên quan điểm vũ trụ 
là một, phải mang tính nhịp điệu. 
- Khi diễn đạt về mối l iên hệ của các sự vật, hiện tượng 
trên thế giới thì phương Tây dùng thuật ngữ “liên hệ”, 
“quan hệ” “quy luật”. Còn phương Đông dùng thuật 
ngữ “đạo” “lý” “mệnh” “thần”, cũng xuất phát từ thế 
giới quan thiên nhân hợp nhất nên tất cả phải mang 
tính nhịp điệu, tính quy luật, tính soắn ốc của vũ trụ 
như thái cực đến lưỡng nghi.. . Có nhịp điệu là hài hoà 
âm dương, còn vũ trụ là tập hợp khổng lồ các soắn 
ốc.. . 
Thứ sáu , Tuy cả hai dòng triết học phương Đông và 
phương Tây đều nhằm giải quyết vấn đề cơ bản của tr iết học 
nhưng phương Tây nghiêng nặng về giải quyết mặt thứ nhất còn 
mặt thứ hai chỉ giải quyết những vấn đề có liên quan. Ngược lại ở 
phương Đông nặng về giải quyết mặt thứ hai cho nên dẫn đến hai 
phương pháp tư duy khác nhau. 
Phương Tây đi từ cụ thể đến khái quát cho nênlà tư duy tất 
định – tư duy vật lý chính xác nhưng lại không gói được cái ngẫu 
nhiên xuất hiện. Còn phương Đông đi từ khái quát đến cụ thể 
bằng các ẩn dụ tr iết học với những cấu cách ngôn, ngụ ngôn nên 
không chính xác nhưng lại hiểu cách nào cũng được, nó gói được 
cả cái ngẫu nhiên mà ngày nay khoa học gọi là khoa học hỗn 
mang – dự báo. 
Trên đây là một vài điểm khác biệt căn bản giữa tr iết học 
phương Đông và phương Tây mà chúng ta có thể nhận thấy, ngoài 
ra chúng còn có nhiều điểm khác biệt với nhau nữa mà trong thời 
gian có hạn tôi có thể chưa tìm ra được.